Toprak-kala shaharchasi
Qadimgi kunlarda, sayohatchi otini qaerga yo'naltirmasin, birinchi bo'lib qarshi qal'a shaharlarining jangovar devorlari uning yo'lida o'sdi. Bugungi kunga qadar ulardan faqat qum ostida ko'milgan xarobalar va devorlarning suzuvchi qoldiqlari saqlanib qolgan. Ehtimol, bugungi kunda Toprak-kala nomi bilan tanilgan qadimgi Xorazmning qadimiy mustahkamlangan poytaxtining ulug'vor xarobalari eng katta taassurot qoldiradi. Shaharning paydo bo'lishi milodiy i ming yillikning boshlariga to'g'ri keladi. Qoraqalpog'istonning Ellikkala tumanida o'n yetti gektardan ortiq maydonda joylashgan bo'lib, u perimetri bo'ylab ko'plab minoralari bo'lgan kuchli loy g'isht devorlari bilan qoplangan. Lanset bo'shliqlari merlon tishlari bilan qoplangan qal'a devorlarini kesib o'tdi. Kirish darvozasidan shahar o'qi bo'ylab asosiy magistral kesib o'tadi, undan perpendikulyar ravishda transversal ko'chalar ajralib chiqdi.
Toprak-kalaning Shimoliy qismida muqaddas joy va maydon bilan katta olov ibodatxonasi joylashgan. Shimoli-g'arbda Sharqiy antik davrning eng ko'zga ko'ringan me'moriy inshootlaridan biri bo'lgan Xorazm shohlari saroyi-qal'asining qudratli qal'alari ko'tarildi. Sarvar II asrda baland zokolda qurilgan va qolgan imoratlar ustidan hukmronlik qilgan. Uning ustida uchta ulkan, to'rtburchak minoralar ko'tarildi. Katta saroy devorlari pilasterlar tomonidan ajratilgan.
Arxeologlar xarobalardan olib chiqib, Xorazm hukmdorlari qarorgohining umumiy konturlarini tikladilar. Saroyda yuzdan ortiq xonalar – katta zallar, kichik xonalarning anfiladalari, turar-joy kvartiralari va verandalar mavjud edi. Bu yerda arxiv, omborxona va ustaxonalar ham bor edi. Boshqa xonalardan kemerli teshiklar bilan ajratilgan tantanali zallar birin-ketin ajoyib bezatilgan interyerlarni mehmonlarning ko'ziga ochdi. Ushbu xonalarda devorlar bo'ylab balandliklarda shohlar va malikalar, saroy amaldorlari, homiy xudolar va qurollangan qora va qizil terili jangchilar tasvirlangan haykallar va baland relyeflar joylashgan bo'lib, ular Xorazm hukmdorini qo'riqlagan.
Taxtada g'alaba zali deb ataladigan zalda podshoh o'tirdi, uning ikkala tomonida uzun rivojlanayotgan pardalarda ko'tarilgan allegorik ayol figuralari bor edi. Toprak-kalaning barcha haykaltaroshlik kompozitsiyalari pishirilgan loy yoki gipsdan yasalgan va bo'yalgan, bu ularga hissiyot va ifodalilikni bergan.
Saroyning ichki qismi rang-barangligi bilan hayratga tushdi. Unda devor rasmlarining ko'plab qismlari saqlanib qolgan. Ba'zi keng zallarning rasmlari qizil-qizil ranglarning issiq gamuti bilan ajralib turadi, boshqalari murakkab soch turmagi va boy zargarlik buyumlari bilan oqlangan xonimning profilini, shuningdek, Arfa chalayotgan musiqachini va patnisda varaqlarni ko'tarib yurgan yozuvchi yigitning rasmini yorqin fonda saqlab qolishgan.
Parad zallaridan farqli o'laroq, saroyning g'arbiy qismidagi bir nechta xonalar, ehtimol, oddiyroq qabul qilish uchun mo'ljallangan va shunga ko'ra ularning dekorativ bezaklari unchalik tantanali bo'lmagan. Shunday qilib, qizil zalda Daryo bo'yidagi tugaylarning egasi yo'lbarsning silueti aniq ko'rinadi. Boshqa xonada uzum va anor daraxtlari bilan o'ralgan kiyiklarning yuqori relyefli tasvirlari o'yilgan.
Xorazmshohlar saroyi bilan Toprak-kala shaharchasi – Markaziy Osiyo hududidagi eng qadimgi dunyoviy inshootlardan biri-YUNESKO tomonidan jahon madaniyati yodgorliklari ro'yxatiga kiritilgan.
