Karatepa va Fayaztepa buddistlar diniy markazi
Eski Termiz shimoli-g'arbiy qismida, Amudaryoning chap qirg'og'ida uch boshli tepalik ko'tariladi. Mahalliy aholi uni Koratepa – qora tepalik deb atashgan. Uning Janubiy, eng baland cho'qqisidan devorlar bilan o'ralgan qal'a va qadimiy shahar bloklari xarobalari aniq ko'rinadi. 1936 yilda Koratepada birinchi arxeologik qazishmalar amalga oshirildi, natijada ko'p asrlik less qatlamlari ostida i asr oxirida buddist rohiblar tomonidan asos solingan g'or monastiri bo'lgan Ma'bad majmuasi yashiringanligi aniq bo'ldi.
Koratepda uch qavatli tepalikning ichki qismida o'yilgan rohiblarning hujayralari topilgan. Qazishmalarda qadimgi binolarning joylashuvi aniq ajralib turadi. Kamida ikki ming yillik tosh zinapoyalar diametri besh metr bo'lgan tuproq gumbazi ostiga tushadi. Er osti xonalarida arxeologlar Budda va bodhisatv haykallari, ajdaho va qanotli sher figuralari, devor rasmlari parchalarini topdilar, ular orasida rohiblar bilan o'ralgan Buddaning eng qadimiy rasmlaridan biri topildi. U yerda devorlarda donatorlarning portretlari – Ma'bad qurilishining olijanob buyurtmachilari joylashtirilgan. Kameralarda Kanishka I hukmronligi va Sasanid hukmdorlari hukmronligi davrida yasalgan sopol chiroqlar, religiyalar uchun qutilar, tangalar saqlanib qolgan. Koratepa majmuasi nafaqat monastirni, balki ziyoratchilar boshpana topgan Vihara yotoqxonasini ham o'z ichiga olgan. Vihara koridorining devorida buddist Stupa tasvirlangan grafiti rasmlari saqlanib qolgan.
Gipsli devorlarda, haykallar uchun bo'shliqlarda, sopol idishlarda Baqtriya, hind, fors va undan keyingi Arab yozuvlari ko'rinadi. Brahmi va xaroshti qo'l yozuvi bilan yasalgan sopol idishlarda hind buddaviy yozuvlari topilmalari alohida ahamiyatga ega. Monastirda kvadrat loy g'ishtdan qurilgan yer usti inshootlari ham mavjud edi. Ma'badning ichki hovlilari g'isht plitalari bilan qoplangan va faqat ajoyib tosh bazalarni qoldiradigan yog'och ustunli ayvonlar bilan o'ralgan. Ma'bad majmuasida buddaviy yodgorliklarning ramziy omborlari bo'lgan ikkita Stupa qoldiqlari saqlanib qolgan.
Koratepadagi Ma'bad majmuasi saqlanib qolgan eng qadimiy buddist g'or monastirlaridan biridir. VII asr boshlarida uzoq Hindistonga ziyorat qilgan xitoylik rohib Xuan Tszyan o'zining mashhur "G'arbiy hududlar bo'ylab sayohat yozuvlari" da Koratepadagi ziyoratgohlarga tashrif buyurganligi haqida yozadi. So'nggi o'n yillikda ushbu shaharchani o'rganish o'zbek va yapon arxeologlari tomonidan birgalikda olib borilmoqda.
Koratepdan bir kilometr shimolda, qadimiy shahar devorining orqasida, yana bir buddist ibodatxonasi va monastiri xarobalari joylashgan. Yangi davrda ushbu arxeologik obyekt Termiz o'zbek olimi R. Fayazov nomi bilan Fayaztepa nomini oldi. Ushbu monumental inshootning asosi Buddaning rasmlari va haykaltarosh tasvirlari bilan bezatilgan muqaddas joy edi. U perimetri bo'ylab yog'och tomni qo'llab-quvvatlovchi ustunlar bilan o'ralgan ichki hovli bilan bog'langan bo'lib, uning izlari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Qurilishning shimoli-g'arbiy qismini muqaddas olov yoqilgan qurbongoh bilan monaxlar xonalari egallab turgan. Binoning janubi-Sharqiy qanoti iqtisodiy xizmatlarga qozonxonalar uchun o'choqlar, non pishirish uchun tandirli pechlar va ko'plab sopol idishlar va idishlar saqlanib qolgan oshxona bilan berildi. Ma'bad yaqinida joylashgan katta Stupa qoldiqlari eng katta qiziqish uyg'otadi. Uning ichida devor bilan o'ralgan kichik bir Stupa bor edi, unda bir vaqtlar ko'p qavatli chaitya bilan toj kiygan ramziy "sharaf soyaboni" uchun yodgorlik va teshik bo'lgan gumbaz yaxshi saqlanib qolgan.
Olimlarning fikriga ko'ra, Fayaztepa shaharchasidagi monastir milodiy II asrda tashkil etilgan va IV asrning boshlariga qadar mavjud bo'lgan, u Koratepa bilan bir vaqtda Sosoniylar kushonshohlarining yurishlari paytida vayron qilingan.
